„სამწუხაროდ, ყურად არ იღებენ პროფესიული კავშირების რეკომენდაციებსა და მითითებებს, რაც უაღრესად დამაზიანებელია ქვეყნისათვის“
ირმა ცეცხლაძე 27 48 93 –
შრომის ინსპექციის ამოქმედებამ და ახალმა შრომის კოდექსმა ჩვენი მკითხველის ყურადღება მიიპყრო. აშკარაა, რომ ყველას აინტერესებს, რა ხდება ქვეყანაში ამ მიმართულებით.
გთავაზობთ ინტერვიუს საქართველოს პროფესიული კავშირების აჭარის რესპუბლიკური გაერთიანების თავმჯდომარე ზურაბ ცეცხლაძესთან. მასთან საუბარი ადრეც შევთავაზეთ ჩვენს მკითხველს, თუმცა დაგვრჩა საკითხები, რომლებიც ყურადსაღებია დასაქმებულთათვის.
– როგორ შეაფასებდით ბოლო ცვლილებებს ახალ კოდექსში?
– საქართველოს შრომის კოდექსში განხორციელებული ცვლილებები უდავოდ, პოზიტიურად უნდა შეფასდეს, რაზეც წინა ინტერვიუში ვრცლად მოგახსენეთ, თუმცა სამართლიანობა მოითხოვს აღვნიშნოთ, რომ კანონპროექტის თავდაპირველი ვარიანტი გაცილებით უკეთესი იყო, რაც ბიზნესის ზემოქმედებით, გარკვეულწილად შეიცვალა. როგორც მოგეხსენებათ, საქართველო იმყოფება ასოცირების ხელშეკრულების პირობებში და ვალდებულია, შეასრულოს ყველა მოთხოვნა, რაც ხელშეკრულებით არის გათვალისწინებული. ქვეყანა იღებს ვალდებულებას, არ გააუარესოს არსებული შრომითი სტანდარტი საკანონმდებლო ცვლილებების მიღებით, უფრო მეტიც, აქვს ვალდებულება, გააუმჯობესოს იგი. ჩვენს შემთხვევაში გვაქვს ისეთი ცვლილებები, რაც აუარესებს ადრე არსებულ შრომით სტანდარტს. კერძოდ, ცვლილებების მიხედვით, შრომითი ურთიერთობებიდან წარმოშობილ დავებზე წესდება ერთწლიანი ხანდაზმულობის ვადა მაშინ, როცა სამოქალაქო კოდექსი სამოქალაქო ურთიერთობებზე სამწლიან ხანდაზმულობის ვადას ითვალისწინებს. აღნიშნული ცვლილება დასაქმებულის უფლებრივი მდგომარეობის გაუარესებაა. პროექტის თავდაპირველ ვარიანტში არსებობდა ჩანაწერი, რომ ზეგანაკვეთური სამუშაო ანაზღაურდება ხელფასის საათობრივი განაკვეთის გაზრდილი ოდენობით, რაც უნდა ყოფილიყო შრომის ანაზღაურების ნორმირებული საათობრივი განაკვეთის 125 პროცენტი. ე.ი. პროექტში დაზუსტებული იყო კონკრეტული რიცხვი, თუ როგორ უნდა ანაზღაურებულიყო ზეგანაკვეთური სამუშაო. საპარლამენტო განხილვების დროს ამ ჩანაწერიდან ამოიღეს კონკრეტული რიცხვი და პროექტში დარჩა მხოლოდ ასეთი ფორმულირება: ზეგანაკვეთური სამუშაო ანაზღაურდება შრომის ანაზღაურების საათობრივი განაკვეთის გაზრდილი ოდენობით, რაც განისაზღვრება მხარეთა შეთანხმებით. კანონპროექტის პირველ ვარიანტში აღნიშნული იყო, რომ შრომის ანაზღაურების ოდენობა არ შეიძლება იყოს მინიმალურ ხელფასზე ნაკლები და იქვე ჩნდებოდა ვალდებულება, რომ მთავრობას 2022 წლის პირველ იანვრამდე შეემუშავებინა შესაბამისი საკანონმდებლო აქტები, თუმცა, აღნიშნული ჩანაწერი პროექტიდან ამოიღეს და პარლამენტმა საბოლოო ვერსია ამ ნორმის გარეშე მიიღო.მნიშვნელოვანია, ასევე, ის გარემოება, რომ შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტის საფუძვლად კვლავ არის გათვალისწინებული „სხვა ობიექტური გარემოებები“, რაც ხელშეკრულების შეწყვეტის ბუნდოვან საფუძველს წარმოადგენს და დამსაქმებელს აძლევს სხვადასხვა ინტერპრეტაციის საშუალებას. თუმცა, აქაც გაჩნდა გარკვეული პოზიტივი იმასთან დაკავშირებით, რომ დამსაქმებელი ახლა უკვე ვალდებულია, დაასაბუთოს ეს ობიექტური გარემოებები.
– რას იგებს თავად მოქალაქ ამ ცვლილებებით?
– დასაქმებულის შრომითი უფლებები გაცილებით უკეთესად არის დაცული, ვიდრე ცვლილებებამდე. თუ ადრე შრომის ინსპექცია ამოწმებდა მხოლოდ შრომის უსაფრთხოების წესების დარღვევას, ახლა მისი მანდატი გაიზარდა და ის ამოწმებს შრომითი ნორმების დარღვევასაც. ასეთ პირობებში დამსაქმებული ყოველთვის მოწოდების სიმაღლეზე იქნება დასაქმებულის უფლებების დაცვის თვალსაზრისით, რადგან ძლიერი მანდატით აღჭურვილი შრომის ინსპექცია ყოველგვარი წინასწარი გაფრთხილების გარეშე შეამოწმებს საწარმოში შრომითი ნორმების დარღვევას და ასეთის აღმოჩენის შემთხვევაში, დააკისრებს კანონით გათვალისწინებულ სახდელებს. შედარებით ღირსეულად დაფასდება დასაქმებულის მიერ შესრულებული ზეგანაკვეთური სამუშაო, ამასთან, დამსაქმებელს აღარ შეეძლება დასაქმებული ზეგანაკვეთურად იმდენ საათს ამუშაოს, რამდენიც მას მოესურვება. ღამის სამუშაოს მიმართულებით განხორციელდა გარკვეული პოზიტიური შეზღუდვები დასაქმებულის ინტერესების დასაცავად, რომ არ მოხდეს ცვლაში გადაბმით დასაქმება. შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირებს ღირსეულად დასაქმების საშუალება ექნებათ. შრომის კოდექსის ძველი რედაქცია დასაქმებულისათვის სამუშაოს პერიოდში შესვენების უფლებას საერთოდ არ ითვალისწინებდა, ახალი კოდექსის ფარგლებში, 6 საათზე მეტი სამუშაო დღის პირობებში დასაქმებულს მინიმუმ 60 წუთი დასვენების უფლება აქვს. მნიშვნელოვანია, ღამით მუშაობის დროს, დასაქმებულის მოთხოვნის შემთხვევაში, დამსაქმებლის მხრიდან საკუთარი ხარჯებით, მუშაობის პროცესში, პერიოდული სამედიცინო შემოწმების ჩატარება. ახალი კოდექსის პირობებში გაჩნდა სტაჟირების მარეგულირებელი ნორმები, რაც გამორიცხავს სტაჟირების განუსაზღვრელ ვადას. მისი მაქსიმალური ვადა არაანაზღაურებადი სტაჟირების დროს 6 თვეა, ხოლო ანაზღაურებადი სტაჟირებისას – ერთ წელი და სხვა.
– რა უნდა ვიცოდეთ შრომითი ხელშეკრულების დადების დროს?
– შრომითი ხელშეკრულება იდება ზეპირი ან წერილობითი ფორმით. თუ შრომითი ურთიერთობები ერთ თვეზე მეტ ხანს გრძელდება, ის აუცილებლად უნდა გაფორმდეს წერილობითი ფორმით. შრომითი ხელშეკრულების გაფორმების დროს უნდა ვიცოდეთ: ინფორმაცია შრომითი ხელშეკრულების მხარეთა შესახებ; მუშაობის დაწყების თარიღი და შრომითი ურთიერთობის ხანგრძლივობა; სამუშაო დრო და დასვენების დრო; სამუშაო ადგილი და ინფორმაცია სხვადასხვა სამუშაო ადგილის შესახებ; თანამდებობა (რანგის, თანრიგის, კატეგორიის და ა.შ. მითითებით), ასევე, შესასრულებელი სამუშაოს სახე ან მისი აღწერილობა; შრომის ანაზღაურება, ხელფასისა და დანამატის გადახდის წესი; ზეგანაკვეთური სამუშაოს ანაზღაურების წესი; ანაზღაურებადი და ანაზღაურების გარეშე შვებულებების ხანგრძლივობა და შვებულების მიცემის წესი; დამსაქმებლის და დასაქმებულის მიერ შრომითი ურთიერთობის შეწყვეტის წესი.
– რამდენად ეხება კოდექსი ორსულებს, რა შეიცვალა მათთვის?
– ამ მიმართულებით კვლავ არაადეკვატურად დაბალი რჩება დეკრეტული შვებულების ანაზღაურება, რომელიც კერძო სექტორში დასაქმებული ქალისათვის 1000 ლარს შეადგენს. ეს ვერ უზრუნველყოფს ქალისა და ბავშვის ჯანმრთელობისა და ცხოვრებისთვის შესაბამისი პირობების შექმნას, ისევე, როგორც ვერ ახალისებს ორივე მშობლის მიერ ბავშვის მოვლის გამო შვებულების აღებას. მიზანშეწონილია, შრომის კოდექსში მორიგი ცვლილებების შემთხვევაში, გაითვალისწინონ დეკრეტული შვებულების სამართლიანი ანაზღაურება, რომელიც საჯარო მოხელის მსგავსად, ხელფასის სრული ოდენობით ანაზღაურებას გულისხმობს. ამ მიმართულებით სიახლე ის არის, რომ ბავშვის მოვლის გამო შვებულება შეიძლება მთლიანად ან ნაწილობრივ გამოიყენოს როგორც ბავშვის დედამ, ასევე, მამამ, ანუ კანონში გაჩნდა ჩანაწერი იმის თაობაზე, რომ ბავშვის მოვლის გამო, მამასაც შეუძლია გამოიყენოს შვებულება იმ საერთო რაოდენობიდან, რაც გათვალისწინებულია შვებულების დროს ორსულობისა და მშობიარობის, ასევე ბავშვის მოვლის გამო.
– შრომის კოდექსით მოქალაქეებს ერთზე მეტ სამუშაოზე დასაქმება ეკრძალებათ?
– მსგავსი ჩანაწერი ახალ შრომით კოდექსში არ არსებობს. ამ მიმართულებით მკაცრად განისაზღვრა სამუშაო დროის ხანგრძლივობა და ჩაიწერა, რომ ნორმირებული სამუშაოს ხანგრძლივობა არ უნდა აღემატებოდეს კვირაში 40 საათს. ასევე, დადგინდა, რომ ცვლებს შორის დასაქმებულის უწყვეტი დასაქმების ხანგრძლივობა არ უნდა იყოს 12 საათზე ნაკლები. აქვე დაევალა დამსაქმებელს, რომ უზრუნველყოს დსაქმებული დასვენებით 7-დღიანი პერიოდის განმავლობაში უწყვეტად, არანაკლებ 24 საათისა. შეიზღუდა ცვლაში გადაბმით მუშაობა, რამაც შეიძლება გამოიწვიოს დასაქმებულის გადაღლა. განისაზღვრა ღამით მუშაობის დრო – 22 საათიდან 6 საათამდე და აიკრძალა ღამის სამუშაოზე ორსულის, ახალნამშობიარების ან მეძუძური ქალის დასაქმება.
ამ ცვლილებების მოწინააღმდეგეები მიიჩნევდნენ, რომ თუ მკაცრად იქნებოდა განსაზღვრული სამუშაო დროის ლიმიტი, ხოლო გარკვეული შეზღუდვები და აკრძალვები განხორციელდება ღამით სამუშაოს შესრულებასთან დაკავშირებით, მაშინ სამუშაო დღის ლიმიტის ამოწურვის შემდეგ, შეუძლებელი გახდებოდა მეორე სამუშაოზე დასაქმება.
– შრომის კოდექსში თუ არის ჩადებული ფორსმაჟორული სიტუაცია და მსოფლიო პანდემია თუ მიიჩნევა ასეთად?
– საქართველოს კანონმდებლობა არ გვთავაზობს ფორსმაჟორის განმარტებას, მაგრამ, როგორც წესი, მასში იგულისხმება ისეთი გარემოებები, როგორებიცაა სტიქიური უბედურება, საომარი მოქმედებები, სამხედრო მოქმედებები, ხელისუფლების მიერ გამოცემული ნორმატიული აქტები, ხანძარი, წყალდიდობა, მიწისძვრა და სხვა. შეიძლება ითქვას, რომ ამჟამად არ არსებობს კონკრეტული პასუხი კითხვაზე, ჩაითვლება თუ არა კოვიდ-19-ით შექმნილი ვითარება ფორსმაჟორად. აღნიშნული საკითხი უნდა გადაწყდეს თითოეულ სახელშეკრულებო ვალდებულებასთან მიმართებაში ინდივიდუალურად. ამჟამად, პანდემიის პირობებში, აქტუალურია კითხვები, შეუძლია თუ არა დამსაქმებელს კოვიდ-19-ის გავრცელებით შექმნილი გარემოების გამო დასაქმებულთან შრომითი ურთიერთობების შეჩერება ან დასაქმებულის სამსახურიდან განთავისუფლება.
– შრომის კოდექსის მიხედვით, მოქალაქეს რამდენსაათიანი მუშაობის უფლება აქვს და რა საკითხებზე მოგმართავენ დასაქმებულები ყველაზე ხშირად?
– როგორც უკვე აღვნიშნეთ, კანონის თანახმად, ნორმირებული სამუშაო დროის ხანგრძლივობა არ უნდა აღემატებოდეს კვირაში 40 საათს, ხოლო სპეციფიკური სამუშაო რეჟიმის მქონე საწარმოებში, სადაც სამუშაო 8 საათზე მეტი ხანგრძლივობის უწყვეტი პროცესია, სამუშაო დროის ხანგრძლივობა არ უნდა აღემატებოდეს კვირაში 48 საათს. დასაქმებულები ყველაზე ხშირად მოგვმართავენ მათი შრომითი უფლებების დარღვევის გამო, რაც მრავალმხრივია. კერძოდ, დამსაქმებლები, დასაქმებულებისაგან ითხოვენ სხვადასხვა ფუნქციისა და სამუშაოს შესრულებას, რაც ხელშეკრულებით არ არის გათვალისწინებული. ასევე, მათი ზეგანაკვეთურად დასაქმების გამო, რაც ხშირად არც ანაზღაურდება, იშვიათ შემთხვევაში კი – არასათანადოდ. არის უკანონო განთავისუფლების ხშირი შემთხვევა, გაფრთხილებისა და კომპენსაციების მიცემის გარეშეშე სამუშაოდან დათხოვნის ფაქტებიც. პანდემიის პერიოდში კი მათ ყველაზე მეტად აინტერესებთ, რამდენად უფლებამოსილნი არიან დამსაქმებლები, პანდემიის მიზეზით შეუჩერონ ან გაათავისუფლონ სამსახურიდან დასაქმებულები.
– როგორ ფიქრობთ, ბევრი ბიზნესმენი დაჯარიმდება შრომითი უფლებების დარღვევისთვის, პრეტენზიები ხომ ზეგანაკვეთურ შრომას ეხება?
– უკვე დამტკიცებული ცვლილებებისა და მიღებული რეგულაციების პირობებში, გარკვეული ბიზნესჯგუფები საჯაროდ აცხადებენ, რომ ვერ შეასრულებენ კანონით დადგენილ მოთხოვნებს და ექნებათ მცდელობა, უკვე მოქმედ შრომით კოდექსში შეძლონ ცვლილებების შეტანა, არსებული მოთხოვნების შემსუბუქება. მათ მსგავსი კანონპროექტი უკვე შეიტანეს პარლამენტში განსახილველად, მაგრამ ამჯერად, პარლამენტმა უკან გაიწვია ხსენებული კანონპროექტი. მიუხედავად იმისა, რომ ბიზნესს მსგავსი მცდელობები ისევ ექნება, ვფიქრობ, მათ მაინც მოუწევთ მოქმედი შრომის კოდექსის მოთხოვნების სათანადოდ და სრულად შესრულება. ახლა მთავარია, ეფექტურად იმუშაოს ახალმა შრომის ინსპექციამ, რამეთუ მას აქვს ყველა საჭირო მანდატი და ბერკეტი კანონის სათანადოდ რეალიზებისა და მისი განუხრელად შესრულებისთვის. ძლიერი და დამოუკიდებელი სტრუქტურის მიერ დაუგეგმავი და მოულოდნელი მონიტორინგი, რა თქმა უნდა, გამოიწვევს გარკვეული კომპანიების დაჯარიმებას, რაც საფუძველი გახდება თანდათანობით, ეტაპობრივად, სათანადოდ აღსრულდეს კანონის მოთხოვნები შრომითი ნორმების დაცვასთან დაკავშირებით, რაც ასოცირების ხელშეკრულებით არის გათვალისწინებული. აღსანიშნავია, რომ სახელმწიფოსათვის კვლავ გამოწვევად რჩება დასაქმების არაფორმალური სექტორი. საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის მონაცემებით, შრომის ბაზრის 49,2% არაფორმალურ სექტორს და თვითდასაქმებულებს უჭირავს. აღნიშნულ სექტორში დასაქმებული ადამიანები ყველაზე მოწყვლადი ჯგუფია, აბსოლუტურად დაუცველი უფლებებით. არაფორმალური დასაქმება ნიშნავს იმას, რომ მათთვის არ არის დადგენილი სამუშაო, შესვენებისა და დასვენების დროები, არ არსებობს შვებულება, დაზღვევა და ზოგადად, მათთვის არ არსებობს შრომის კოდექსი, შრომის უფლებები და ნორმები. ამ ადამიანების დანახვა, მათი პრობლემების იდენტიფიცირება, მათი უფლებების აღსრულების მექანიზმების შექმნა, ამ მიმართულებით საკანონმდებლო რეფორმების გატარება სახელმწიფოს მთავარი პრიორიტეტი უნდა იყოს, ვინაიდან ეს პროცესი, ღირსეული შრომის დამკვიდრების წინაპირობაა. ამ საკითხის მოწესრიგების გარეშე, შეუძლებელია ქვეყანაში სამართლიანობისა და თანასწორობის დამკვიდრება.
– რამდენად შეუწყობს ხელს პროფკავშირი შრომითი ურთიერთობების დალაგებას? ამ ბოლო დროს, თქვენს სტრუქტურას ნაკლებად მიიჩნევენ სერიოზულ ძალად.
– მე, როგორც საქართველოს პროფესიული კავშირების აჭარის რესპუბლიკური გაერთიანების თავმჯდომარე, მთელი პასუხისმგებლობით ვაცხადებ, რომ ქვეყანაში პროფესიული კავშირების როლის გაძლიერების გარეშე შეუძლებელია შრომითი ურთიერთობების თანამედრო სტანდარტების დამკიდრება და შრომის ნორმების დაცვა. ევროპასთან ასოცირების ხელშეკრულების ერთ-ერთ ძირითად მოთხოვნას წარმოადგენს პროფესიული კავშირების როლის გაძლიერება შრომით ურთიერთობებში, რაც, უპირველეს ყოვლისა, ეროვნულ კანონმდებლობაში უნდა აისახოს. სამწუხაროდ, დღეს ყურად არ იღებენ პროფესიული კავშირების რეკომენდაციებსა და მითითებებს, რაც უაღრესად დამაზიანებელია ქვეყნისათვის. პროფესიული კავშირები ყველაზე უკეთესად გრძნობს დასაქმებულების მაჯისცემას. ყველას უნდა გვახსოვდეს, რომ ჯანმრთელი, მოტივირებული, უფლებადაცული, პროდუქტიული და დაფასებული დასაქმებულების გარეშე, არა მარტო ბიზნესს, ქვეყანასაც არ აქვს მომავალი.